حکومت ترکمانان

(آق قویونلو/قاراقویونلو)

مدت حکومت:نزدیک به صد سال بر برخی از نواحی ایران و عثمانی
(مناطق آذربیجان،دیاربکر تا کرمان،سواحل خلیج فارس و بغداد)

آق قویونلو ها و قرا قویونلوها

در واقع نام ترکمانان یا ترکمن ها نامی است که برای بار نخست اعراب بر روی این ترکان نهادند که اززمانی که مغولان برآناتولی استیلا یافتند کم کم در مناطق آسیای میانه (دشت های شمالی رود دجله و فرات) ساکن شدند و آنان اقوامی جدا از ترکمن ها بخش آسیای کوچک و عثمانی و ترکان بخش مرکزی آسیا یعنی جغتایی ها بودند گفته میشود که از تیره و قوم بزرگ بایندرخان بودند.

نام آق قویونلو ها وقراقویونلو هااز توتم های باستانی و از اسطوره ها و باور های آنها نشات میگیرد(-آق قویونلو :دارندگان گوسفندان سفید؛-قراقویونلو:دارندگان گوسفندان سیاه )که همین قوچ و یا گوسفند برایشان مقدس و یک توتم باستانی بوده است.

در نگاه کلی به تاریخ باید چنین گفت که این ترکمانان از زمان ساسانیان گاهی از راه ایران و گاهی از راه قفقاز به خاور نزدیک نفوذ پیدا کردند و در میان بومیان ایرانی،ارمنی،تازیان و یونانیان قبایلی بوجود آوردند.

•قراقویونلو ها در شمال دریاچه وان
•آق قویونلو ها در دیاربکر

در حقیقت آنان در حد فاصلی میان ایران و حکومت عثمانی تشکیل حکومت های کوچک دادند و بخش هایی از سرزمین های این دو حکومت راتصرف میکردند که البته پشروی آنان همواره در خاک عثمانی بیش از ایران بود.

با ضعیف شدن حاکمیت مغول ها در آناتولی و آذربیجان آق قویونلو ها با اتحاد میان قبایلی چون قاراقویونلو ها،سعدلوها،بهارلو ،بایراملو،قرامانلو،چاگرلو،آغاجری ها و همچنین قبایل کرد مانند سلیمانی ،رزاقی و محمودی قدرت و امور بخش هایی از ایران همچون آذربیجان،تبریز،غرب وان در ترکیه امروزی را بدست آوردند.

پیش از آن نیز در زمان تیموریان هم مناطقی چون تبریز گاهی بدست تیموریان و گاه بدست ترکمانان اداره میشد ؛قرا یوسف در سال ۸۰۹ه.ق کل منطقه آذربیجان را بدست گرفته بود که شاهرخ پسر تیمور به آنجا لشکر کشید و آنجا را دوباره جزئی از حکومت تیموری کرد؛پس از شکست، قرایوسف نامه های بسیاری برای شاهرخ در خراسان فرستاد تا دل او را نرم کرده و امور آن بخش را دوباره بدست بگیرد به خصوص چشم او به دنبال سلطانیه بود که یک مرکز مهم تجاری بین المللی به حساب می آمد.

درست است که در تاریخ بایرام خواجه و قرا محمد را به عنوان موسسان آق قویونلو ها نام میبرند اما بنیانگذار واقعی این سلسله همان قرا یوسف بزرگترین فرمانده آنان است او مردی قوی هیکل و شجاع و دلیر بود؛اما پس از او اسکندر قراقویونلو قدرت و رهبری را بدست گرفت(۸۲۳-۸۴۱ه.ق)؛در حقیقت شاهرخ تیموری همواره در نبرد با آق قویونلوها و قراقویونلو ها بر سر آذربیجان و عراق بودند.

پس از اسکندر پسرش جهانشاه به سال (۸۴۱-۸۷۲ه.ق) مقتدر ترین فرمانروا‌ ،ظالم و مستبد بود که اختیار امور آذربیجان و عراق را به دست گرفت ؛ پس از مرگ شاهرخ تیموری ،اصفهان ،فارس و کرمان را نیز به تصرف خود در آورد و در سال ۸۶۱ به دامغان و سال ۸۶۲ نیز خراسان و هرات را تحت سلطه خود گرفت .

مهم ترین رخ داد زمان حکومت جهانشاه قیام فرقه حروفیه بود که با شعار (استقرار برابری میان مردم و رفع ظلم و تجاوز اقویا برضعفا بود) دائما حکم رانی او را تهدید و در میان مردم بسیار محبوب بودند؛و دیگر اتفاق مهم تصرف گرجستان بود که البته چون جهانشاه که راضی به سرزمین های اشغال شده و تحت فرمانده گی اش نبود به سمت گرجستان ، کلیه سرزمین های مرز سوریه و سرزمین های تحت اختیار عثمانی حمله کرد و تحت سلطه خود درآورد ؛در واقع قدرتمند ترین و وسیع ترین حکومت ترکمانان (آق قویونلو ها و قرا قویونلو ها) در زمان جهانشاه بود که پس از مرگش فرو ریخت، میان این دو طایفه همواره انتخاب یک پشوا یک مسئله مهم و دلیل اصلی جنگ ها و اختلافاتشان بود و در نهایت نیز با جنگ میان جهانشاه و اوزون حسن،امپراتوری جهانشاه از میان رفت و به دست اوزون حسن آق قویونلو افتاد.

از جمله مهم ترین کار های او در زمان حکومتش :
.تصرف سرزمین مردان و سرکوبی آنها
.اتحاد با فرمانروای ترابزون و ازدواج با دخترش
.تصرف قویله که از متصرفات عثمانی بود
.لشکر کشی به گرجستان
.قتل جهانشاه و جانشینی حکومت ترکمانان
.قتل ابوسعید آخرین پادشاه تیموری
.نفوذ بیشتر به خاک ایران

اما حکومت آنان همیشه یک نقص بزرگ داشت و آن نداشتن یک آرامش دائمی برای حکم رانی بود مدام درگیر های داخلی میان اقوام و با ایران (تیموریان) و حکومت عثمانی داشتند و این نکته باعث شد تا هرگز مجالی برای گسترش فرهنگ وهنر بدست نیاید؛ اگر چه که زبان ترکی مغولی تاثیر بسزایی بر زبان آذری باستانی و اشعارفارسی گذاشت اما بسیاری از کلام ها بعد ها از میان رفتند.

در پایان نیز ،در زمان شیخ حیدر صفوی که اتحادی میان صفویان و اوزون حسن آق قویونلو بر پا کرده بود(به سال ۸۶۱ه.ق )به طور کامل از میان رفت و حکومت ترکمانان به دست صفویان به اتمام رسید.

•منابع:
۱-قراقویونلو ها و آق قویونلو ها
توفیق نجفلو
۲-تحولات سیاسی ،اجتماعی،اقتصادی ایران در دوره تیموریان و ترکمانان
دکتر حسین میر جعفری
۳-حکومت ترکمانان
اسماعیل حسن زاده