حکومت صفویان

مدت حکومت :۹۰۷تا ۱۱۴۸ه.ق (آغاز قرن شانزدهم)نزدیک به ۲۳۵سال

پس از ساسانیان اولین حکومت متمرکز و یکپارچه که با بهره گیری از ایدئولوژی شیعه به عنوان مذهب رسمی کشور به یک قدرت مطلق در ایران بدل شد ،حکومت صفوی بود که بنیان آن را به شاه اسماعیل اول نسبت میدهند که دو هدف اصلی را از ابتدای حکومتش دنبال میکرد :
۱-رسمی کردن آیین تشیع
۲-کاهش دادن قدرت امپراتوری عثمانی

برابر با سال (۹۰۷ه.ق) شاه اسماعیل که تنها پانزده سال داشت به کمک غزلباشان که متعلق به خانقاه اردبیل بود ؛شهر تبریز که پاییتخت آق قویونلوها را تصرف کرد و در همان شهر تاج گذاری کرد.
حکومت صفوی از دل اختلافات حکومت های محلی به وجود آمد که در حقیقت از زمان حمله مغول ها تا آمدن حکومت صفوی مردم ایران نزدیک به سه قرن گرفتار مردم کشی و غارتگری بودند؛اولین اقدام پکپارچه کردن و رسمی کردن دین اسلام( به خصوص تشویق همه مردم به تشیع) بود ؛سه کیش مذهبی وجود داشت : شافعی،حنفی و جعفری (سنی ها و شیعه ها)؛ شیخ صفی الدین اردبیلی که یکی از یاری رسان ها و پایه گذاران مهم در تشکیل دولت صفوی بود ،پس از به قدرت رسیدن شاه اسماعیل ،رهبری طریقت صفوی را بر عهده گرفت ، همچنین او نفوذ بسیاری در میان نیروهای غزلباش داشت که از نقاط قوت دولت صفوی همین نیروی ها بود.
(صوفى گرى يا شعيره دينى يك پيشواى دينى كه از بزرگ زاده غزلباش ها بود)
-نیرو های غزلباش
کلاه قرمز ها یا کلاه سرخ ها از مهم ترین و اساسی ترین عوامل پیروزی و تشکیل حکومت صفویان که از جنگجویان ۹قبیله ترک زبان از سرار کشور تشکیل شده بودند و این گونه نفوذ به سرار ایران را برای صفویان آسان تر نموده بود.
کلاه هایی که بر سر میگذاشتند از جنس نمد که نوک بلند سرخ رنگی داشت و دوازده چین به نشانه دوازده امام یا دوازده طایفه بود ؛استفاده از این کلاه نشان از اتحاد و همدلی و پیروی از طریقت صفویه داشت ؛غزلباش ها شیعیان متعصب و جنگجو بودند که با سینه برهنه به جنگ می رفتند و همچنین سلاحی را با خود حمل نمیکردند که در زمان صفوی نام گارد شاهی نیز به آنها اعطا شد.

پس از شاه اسماعيل پسرش تهماسب زمانى بر تخت شاهى نشست كه تنها يك كودك ده ساله بود از اين رو زمام امور كشور به دست چند تن افتاد و باعث تضعيف قدرت صفوى و درگيري هاى بسيار در داخل كشور شد اما پس از گذشت چند سال شاه تهماسب دستور قتل بسيارى را داد و قدرت را به دست گرفت،در مدت سلطنتش همواره با دولت عثمانى كه در زمان او به دست سلطان سليمان اداره ميشد درگير و در جنگ بود؛ تا اين كه با دادن پيشنهاد صلح و دوستى به عثمانى به اين جنگ ها خاتمه داد و براى نشان دادن صلح تمامى فرش هاى مسجد سلطان سليمان در ايران و زير نظر خاندان صفوى بافته و هديه شد.
پس از شاه تهماسب در واقع جنگ اصلى در داخل كشور و بر سر جانشينى او آغاز شد ؛دوران شاه اسماعيل دوم بسيارى از شاهزادگان قتل عام شدند و تقريبا پس از او شاهزاده اى باقى نمانده بود به جز برادر ناتنى اش سلطان محمد كه نابينا هم بود ،او پسرش حمزه ميرزا را نايب السلطنه معرفى كرد اما به دليل نابينايى حكومت بسيار ضعيفى داشت و تقريبا هيچ كس از او پيروى نميكرد ؛سران غزلباش هم پيروى از دربار نداشتند و اين امر باعث شد تا دولت عثمانى نيز بخشى از آذربيجان و گرجستان را تصرف كنند ؛اختلاف ميان غزلباش ها و شاهزاده حمزه بر سر توافق با عثمانى زياد شد و در توطئه اى شاهزاده به قتل رسيد.
پس از آن پسر ديگر سلطان محمد شاه عباس پدر را از سلطنت خلع كرد و به همراه ديگر برادرانش به قلعه ورامين فرستاد(به سال ٩٩٧ه.ق) هرج و مرج در امور كشور آنقدر زياد شد كه در سال ٩٨٦سپاه عثمانى بار ديگر به سمت ايران لشكر كشيد و در سال ٩٩٣ تبريز را هم اشغال كرد؛ازبكان هم از اوضاع نابسامان كشور استفاده كردند و در سال ٩٩٦ قسمتى از خراسان را گرفتند.
در حقيقت در ابتداى دوران حكومت صفويان،شاه اسماعيل با استفاده از سياست ديوان سالارى توانسته بود تا حدود زيادى امنيت و ثبات در امور داخلى را به دست بگيرد ،همه شهر ها داراى آزادى و استقلال نسبى بودند ؛در حوزه كشاورزى رونق بسيار شد و اين امر نيز باعث رشد روستا ها در كشور بود كه البته پس از شاه اسماعيل و در زمان شاه تهماسب كه ماليات هاى سنگين و رويه هاى نامناسب كسب در آمد را در پيش گرفت اين روند نيز به پايان رسيد؛دوران حكومت ضعيف تهماسب شروع قحطى و خشكسالى و اغتشاش در مرز هاى كشور بود ديگر هيچ مرزى براى رفت و آمد و تجارت امن نبود.

رشد اقتصادى در زمان شاه اسماعيل:

سه عامل اصلى باعث رشد اقتصادى شد:
١-تكميل و گسترش مرز هاى ايران و اقتدار سياسى
٢-تثبيت قدرت صفويان در عرصه بين المللى
(تشكيل لشكر غزلباش ها(گارد سلطنتى) براى جلوگيرى از عثمان ها و ازبكان)
٣-رشد در نظام ادارى (تشكيل دولت مركزى)؛احياى سلطنت كهن ايرانى اقتصاداز هند تا تركستان تا درياى مديترانه و اروپا از طريق مسير هاى زمينى احيا شد ،توليدات شهرى در كنار توليدات روستايى قرار گرفت.

نظام توليد در دولت صفوى:

١-توليد كالاهاى دستى : شيشه گرى ،سفال گرى،قالى بافى و نساجى
٢-توليد كارگاهى : كارگاه هاى سلطنتى و كارگاه هاى آزاد(تجارت با غرب سود فراوانى به همراه داشت)
سه شهر اصلى در زمينه نساجى عبارت بود از يزد،كاشان و تبريز كه همگى بهترين و نفيس ترين پارچه هاى ابريشم ،زر بافت و فاستونى را توليد ميكردند. همان طور كه همگان ميدانند ايران از دير باز شاه راه بزرگ و پر اهميتى بوده كه سواحل درياى مديترانه و شبه قاره هند و آسياى مركزى را به اروپا وصل مينموده است ؛دو در اصلى وجود داشت:
١-يكى از سمت تركيه به سمت غرب
٢-در خروجى بندر عباس يا گمبرون در خليج فارس

عامل ديگرى كه در رونق اقتصادى در زمان شاه اسماعيل و شاه عباس صفوى كارگر افتاد ،ساخت و عمرانى راه ها،كاروانسرا ها و معافيت هاى گمركى دوره پر رونق و شكوفا را در تجارت و اقتصاد ايران ايجاد كرد؛ايران تبديل شد به رقيب اصلى عثمانى ها و با صادر كردن ابريشم هاى نفيس و قالى هاى دستباف مجلل گامى بلند به سوى تجارت با اروپا برداشت؛دوره حكومت صفويان درست همزمان با انقلاب صنعتى اروپا بود ؛اروپاييانى كه در صدد جذب بازار هاى شرقى بودند و صفويان در فكر بازار غرب و با آنكه تجارت در داخل كشور به دست تجار ايرانى بود ،براى تجارت به غرب واسط وجود داشت كه اغلب تجار ارمنى بودند ؛بعد ها پاى تجار هندى و انگليسى نيز به ايران باز شد و از طرف ديگر دو دستگى و شكاف طبقاتى هم در بازار توليدات روستايي وشهرى باعث شد تا كم كم رونق از ميان برود.

اجناس وارداتى به ايران

پارچه هاى پشمى (از سراسر اروپا)،پارچه پنبه از هند ،جواهرات و ياقوت از مصر ،چوب و شكر و ادويجات از هلند ،تفنگ ازاسپانيا ،صابون از تركيه ، اسب هاى گرجى از روسيه ، از اروپا گياهانى چون زردچوبه ،كاسنى وكنگر را براى كاشت به ايران مياوردند ،گياهان دارويي از چين ،قلع وسرب هم از انگليس وارد خاك ايران ميشد.

اجناس صادراتى از ايران

ابريشم ،منسوجات با رشته هاى طلا و مرواريد از تبريز ،يزد و كاشان ، پسته از ملاير وقزوين ، بادام يزد ، كشمش ،ترشى،گلاب و مربا به هند؛
محصولات چرم از شيراز و تبريز و شراب شيراز ،
خرما ،تنباكو،ماهى ،خاويار و طلا از شهر هاى جنوبى.

هنر دوره صفوى

يكى از عوامل شكوفايي رونق و ترقى هنر در اين دوران پيروى ازهنر تيموريان بود،شاهان صفوى با تامين زندگى هنرمندان از آنان حمايت ميكردند تا پيشرفت و اعتلا در زمينه هنر ايجاد كنند؛يكى از برجسته ترين اتفاق ها ايجاد مكتب نقاشى هرات بهزاد بود ؛استاد بهزاد ملقب به كمال الدين در سال ٩١٦ وارد تبريز شد و اولين مكتب نقاشى شكل گرفت ،او استاد رنگ آميزى و اختلاط رنگ ها و نشان دادن حالات روحى انسان بود و مناظر طبيعى را با دقت وبا ظرافت بسيار به تصوير ميكشيد. نقاشى هاى او در باغ چهلستون اصفهان كه بالغ بر ٦٧هزار متر مربع است را در زمان شاه عباس انجام داده است را میتوان دید.
بيشترين آثار هنر در اين دوره در دو شهر اصفهان و تبريز شکل گرفت ؛ اصفهان پاييتخت شاه عباس مركز ديد وبازديد تجار هندى ، ازبكى ،پرتقال عثمانى،اسپانيايى و ماوراالنهر بود؛ آب انبارهای چهار گوش ،كاروانسرا ،بازار ها ،پل ها و كاخ ها از جمله جاهاى ديدنى اين شهر بود. تبريز نيز كه از دير باز به شهر شاهزاده نشين معروف بود همواره در مسير تجارت و بازرگانى بود و سال هاى بسيارى نيز پاييتخت شاهان مختلف ،همچنين داشتن راه آهن ، راه را براى تجارت با اروپا ارزان تر و سريع تر كرده بود. در قرن هفدهم ميلادى تبريز انبار مال التجار همه ى ملل نام گرفت ؛بازاربزرگ سرپوشيده تبريز نيز شهرت جهانى پيدا كرد . از نظر دينى هم شهر قزوين يكى از مهم ترين ها بود كه پاييتخت دوم شاهان صفوى هم به حساب مى آمد (پاييتخت مذهبى)كه رونق بسيارى داشت. پس از مرگ شاه عباس كه از آن با عنوان عصر طلايى حكومت صفوى ياد ميكنند ؛شكوه و عظمت و رونق و فراوانى نيز به پايان رسيد ؛و عواملى که باعث سقوط اين حكومت شد از جمله آن ميتوان به:
١-مخالفت هاى شديد ميان عناصر قديم و جديد در طبقات نظامى كشور
٢-دخالت هاى ملكه مادر در بسيارى از امور كشور
٣-فساد بيش از اندازه ميان شاهزادگان
٤-نابودى تفكر صوفيان (غزلباش ها مهم ترين پايه قدرت و وسيله اصلى سو استفاده شاهان صفوى ازشعاير دينى براى حفظ مشروعيت خودبودند كه شروع به مخالفت با شاهان صفوى كردند.)
٥-بى علاقگى و بى كفايتى سلطان حسين شروع و راه گشاى فساد شد
٦-تضاد ميان غزلباش ها و ديوان سالاران
٧-درگيرى و جنگ هاى طولانى با عثمانى و ازبكان

منابع:
١-سازمان ادارى حكومت صفوى
مينورسكى نرجمه مسعود رجب نيا
٢-ايران عصر صفوى
راجر سيورى
٣-تشكيل دولت ملى ايران
والتر هينتس
٤-تاريخ صفويه
نسيم خليلى
٥-صفويه از ظهور تا سقوط
محمد رضا فرش باف
٦-صفويان در گذر گاه تاريخ
حميد رضا صفا كيش