حكومت پهلوى

مدت حكومت: ٥٣سال
شروع حکومت:۱۳۰۴_۱۳۵۷

رضا شاه کبیر

رضاشاه دوران خردسالی را در فقرو و سختی فراوانی گذراند. از ۱۲سالگی به نظام پیوست و بخاطر شجاعتشان مدارج ترقی را خیلی زود طی کردند. ايشان يك افسر عالى رتبه در ميان سپاه قزاق ها بودند، كودتايى كه در سوم شهريور ١٢٩٩صورت گرفت رضا خان را مجبور کرد تا برای نجات ایران با ۳۰۰۰سرباز نیرومند از قزوین به سمت تهران که پاییتخت بود حرکت کند تا آتش این کودتا و هرج و مرج داخلی فرو نشاند ؛ایشان در مقام سردار سپه و در مقام وزارت جنگ شروع به قلع و قمع کردن یاغیان و سرکشان نمود و دقیقا از همین تاریخ بود که زندگی سیاسی و اجتماعی در ایران دست خوش تحولی بزرگ شد .

رضاشاه ابتدا در مقام وزیر جنگ، بسیاری از ناآرامی‌ها و راه‌زنی‌ها را از بین برد و سپس در ۵ آبان ۱۳۰۲، با فرمان احمدشاه قاجار به منصب نخست‌وزیری گمارده شد و دو سال بعد، با رأی مجلس مؤسسان به پادشاهی رسید.پایه های حکومت پهلوی را بنیان نهادند،ایشان پادشاهی را مدیون پشتکار و اراده‌اشان در نظم دادن به امور در سمت وزارت جنگ و نخست‌وزیری بود.

ایران در دورهٔ پادشاهی رضاشاه شاهد ایجاد نظمی نوین بود؛ ایشان نهادهای مدرن را در ایران پایه‌گذاری کرد که از مهمترین آن‌ها راه‌آهن سراسری، ارتش نوین، دادگستری نوین و دانشگاه تهران است. همچنین اصلاحاتی اجتماعی را آغاز کردند و رضا شاه کبیر خواهان ایرانی بودند که از یک سو رها از نفوذ روحانیون مذهبی، دسیسهٔ بیگانگان، شورش عشایر و اختلافات قومی، و از سوی دیگر، دارای مؤسسات آموزشی به سبک اروپا، زنان متجدد و شاغل در بیرون از خانه، ساختار اقتصادی نوین با کارخانه‌های دولتی، شبکه‌های ارتباطی، بانک‌های سرمایه‌گذار و فروشگاه‌های زنجیره‌ای باشد.

برای رسیدن به هدف یعنی بازسازی ایران ، دست به مذهب‌زدایی، گسترش ملی‌گرایی، توسعهٔ آموزشی و سرمایه‌داری دولتی زدند ؛ و بدین سان همگان رضاشاه را «پدر ایران نوین» می‌دانند.

اصلاحات رضا شاه

۱-ایجاد ارتش

تتشکیل ارتش مدرن که تا قبل از آن تحت سرپرستی خارجیان (روسیه) اداره میشد و نظم چندانی نداشت ؛توسعه دبیرستان ها و دانشکده های نظامی و افسری و تاسیس دانشگاه جنگ ؛ تقویت نیروهای دریایی و هوایی و یک ارتش مدرن که مجهز و کار آزموده باشند تا امنیت داخلی و خارجی ایران در برابر تجاوز بیگانگان حراست شود.

۲-توسعه تجارت

اولین قدم اصلاح اداره گمرک و انحصار تجارت خارجیان بود ،سپس راه اندازی کارخانجات بزرگ دولتی تا از این طریق دست بیگانه کوتاه شود کارخانه های :قند ،سیمان و نساجی به سرعت ساخته شد.

۳-بانک ها

تاسیس بانک فلاحتی و بانک سپه و دستور چاپ پول در داخل کشور و نه در بانک های خارجی

۴-راه سازی 

توسعه و نو سازی راه ها و راه آهن و ایجاد بندرگاخ و فرودگاه های جدید در نقاط مختلف کشور برای برقراری ارتباط منظم و سریع ؛تاسیس فرستنده رادیو و تلفن خودکار

۵- دانشگاه ها
تاسیس و نو سازی دانشگاه ها،رواج دبستان و دبیرستان در روستاها و مناطق محروم و شهر های کوچک

۶- بهداشت و ورزش
تاسیس مراکز بهداشتی و سلامت در روستاها ،اجباری کردن ورزش در دوران تحصیل برای پرورش نسلی جوان ،قوی و سالم

۷-حجاب
اختیاری کردن حجاب و دادن حق تحصیل به بانوان و کار در بخش های خدماتی کشور

۸- قانون
تدوین قوانین مدنی ،تجاری و تجدید نظر در قوانین جزائی و دادرسی و توجه به تربیت قضات متخصص و ایجاد یک دادگستری نوین برای ترویج عدالت عمومی

شروع سلطنت محمد رضا شاه پهلوى

((براى پاسخ به تاريخ بايد آنرا شناخت و دريافت . ايران كه از سه هزار سال پيش تا كنون همواره كشورى شاهنشاهى بوده است ، در طول تاريخ خود نشيب و فراز هاى بسيارى ديده و دوران روشن و تاريك را پشت سر گذاشته و با خطر هاى بزرگ رودر رو شده است ؛هيچ ملتى نميتواند تنها بخاطر گذشته خود زندگى كند و بدون گذشته خود نيز نميتواند پايدار بماند،ملتى كه به گذشته خود وابسته و دلبسته نباشد الزاما از صحنه روزگار ناپديد خواهد شد.))

محمد رضا شاه پهلوى

اگر بخواهيم نگاهی به كودكى شاهنشاه آريا مهر بيندازيم بايد گفت كه ایشان خیلی زود به دستور رضا شاه كبير از همان كودكى شروع به يادگيرى زبان هاى مختلف كردند در شش سالگى آموزش زبان فرانسه را آغاز نموده و در دوازده سالگى عازم اروپا (سويس) شدند،در كتاب هايشان در مورد ستايشان ازبزرگانى در تاريخ چون سن لوئى پادشاه فرانسه و شارل كن پادشاه جنگجو و سياست مدار و از اليزابت سخن گفته اند.
همواره زندگى روستايى و پيشرفت و به وجود آوردن رفاه و بهروزى كشاورزى دغدغه ذهنى ايشان بود چرا كه برقرارى عدالت مهم ترين چيزى بود كه خواست قلبى ايشان براى مردم ايران بود.
زمانى كه در ١٩٣٦ از فرنگ به ايران بازگشتند پيشرفت هاى زيادى را مشاهده كردند كه به همت رضا شاه كبير ميسر شده بود ؛ ١٣١٨وارد دانشکده افسرى شدند و پس از فارغ التحصيلى با درجه ستوان دوم و همچنين مقام ولايتعهدى همواره با خواست رضا شاه در مسافرت به شهرهاى مختلف کشور شرکت داشتند چرا كه پدر ايشان تاكيد داشتند كه مسائل مملكتى را از نزديك بايد ديد و لمس كرد؛ رضاه شاه با شروع جنگ جهانى دوم اعلام بي طرفى خود را اعلام كرد و همين موضوع باعث شد تا متجاوزان روس نيروهاى خود را وارد آذربيجان و خراسان كنند و از جنوب هم نيروى هوايى بريتانيا اهواز و بندر شاهپور و خرمشهر را بمباران كنند ؛(که البته پایگاه های نفتی را هدف قرار نمیداند))
روس ها به قزوين ،بندر پهلوى و رشت حمله كردند و سپس متفقين اعلام كردند كه تا٢٦شهريور ١٣٢٠تهران را اشغال خواهند كرد اما رضا شاه يك روز قبل يعنى ٢٥شهريور استعفا داد و اينگونه پادشاهى به وارث ايشان يعنى شاهنشاه آريامهر رسيد و ايشان نيز با حمايت ملت ايران سه روز بعد به مجلس رفتند و سوگند ياد كردند و اين در حالى بود كه تنها بيست و دو سال سن داشتند .
اوضاع کشور در زمانی شاهنشاه آریامهر به تخت نشستند بسیار آشفته بود متجاوزان از شمال و جنوب کشور ایران را تاخته بودند و جنگ ها و اختلافات داخلی هم نیز بوجود آمده بود؛گر چه دولت های روس و بریتانیا چشم انتظار یه پادشاه مطیع و فرمانبردار بودند اما محمد رضا شاه پهلوی که شاهد تلاش های پدرش برای آزادی و سربلندی ایران بود با گرفتن آخرین پیام از سمت پدرشان مصمم شدند تا دست متجاوزان را کوتاه کنند، متن فرستاده شده از سمت رضا شاه برای شاهنشاه آریا مهر که بر روی یک صفحه ضبط شده بود تنها یک جمله بود:
((فرزندم… هرگز از هيچ چيز هراس مكن.))
اولین هدف و سریع ترین اقدام محمدرضا شاه شناسایی رسمی وصریح حاکمیت و استقلال ایران بود ،که به همین منظور یک توافق سه جانبه میان ایران و روسیه (شوروی) و بریتانیا بسته شد که طبق ماده ۵آن متعهد شدند که بالافاصله پس از پایان مخاصمات نیرو های خود را از ایران خارج کنند ؛اگر چه که محمد رضا شاه در خاطرتشان گفته بودند که از ۱۳۲۰تا ۱۳۲۵ درگیر دفاع و استقلال از تمامیت ارضی کشور و جلوگیری از دخالت های کشور های دیگر در امور داخلی بودند.

برنامه هفت ساله از ۱۳۲۶
نفت: منابع نفتی ایران در آن سال ها بیشتر عاید کشور روسیه میشد چیزی در حدود ۵۱درصد منابع نفتی در اختیار آنان بود و این موضوع شاهنشاه آریامهر را به شدت ناراحت میکرد چرا که همیشه نظر و هدف ایشان ایرانی آزاد و سربلند و قدرتمند در دنیا را بود؛ به این خاطر نیز توافقی میان ایران و ایالت متحد آمریکا به امضا رسید که آمریکا طی آن متعهد شد تا امنیت و تدارکات و تجهیزات نظامی و اسلحه لازم را به ایران بدهد تا ایران از نظر نظامی قدرت دوباره بگیرد و همین امر هم باعث شد تا در ۱۹۴۶ نوزده تن، ۱۹۴۷ بیست و پنج تن و ۱۹۴۸بیست و چهار تن نفت را تصفیه و صادر کند ؛ایران در پرتو یک اتحاد ملی میان شاه و ملت ایران گام نخست را به سمت کامیابی های بزرگ برداشت.

اصلاح قانون اساسی:
طرح اصلاح قانون اساسی از سوی شاهنشاه در سال ۱۳۲۸مطرح شد (آن زمان قانون اساسی ما از ۱۹۰۶از کشور بلژیک الهام گرفته شده بود) پس از انجام تغییرات لازم در قانون اساسی اولین قدم تهیه نسخه نخستین برنامه هفت ساله توسعه اقتصادی ایران آغاز شد .
اهداف برنامه هفت ساله:
۱-بهبود وضع خطوط ارتباطی
۲-کمک به بسط و توسعه کشاورزی
۳-افزایش تولید نفت
که در دستور کار ۶۵۶ میلیون دلار اعتبارات پیش بینی شده به ترتیب زیر برنامه ریزی شد:
-رفاه اجتماعی۲۸٪
-کشاورزی۲۵٪
_حمل و نقل ۲۳٪
_صنایع و معادن ۱۴٪
_توسعه تاسیسات نفتی ۴/۸ ٪
-مخابرات ۳/۶٪
در بحث رفاه اجتماعی توجه خاص به اموزش افراد و بهداشت همگانی و فردی بود و بدین ترتیب مقرر شد تا در هر استان یک بیمارستان ۵۰۰_۷۰۰ تخت تاسیس شود تا از پیشگیری تا بهبود بیماران خدمات رسانی کند.
۵۰۰مدرسه ابتدایی؛۱۵۰دبیرستان و ۲۶ مدرسه ی حرفه ای در سراسر کشور پیش بینی شد و همچنین ۳دانشگاه در سه شهر از کشور .
در بحث کشاورزی مکانیزه کردن کار کشاورزی برای سرعت بخشیدن به بازدهی بیشتر و بهتر در نظر گرفته شد ؛احداث سد ها نیز برای ذخیره کردن منابع آبی و ایجاد مراکز تولید برق در دستور کار قرار گرفت.
در زمینه صنایع نیز الویت با ذوب اهن ،نساجی و آجر سازی بود؛ قدم بعدی تولید و اکتشافات محصولات شیمیایی و بهر برداری از معادن بود.
مرمت راه های ارتباطی چیزی حدود ۶۷۰۰کیلومتر راه های موجود باز سازی و سه هزار راه جدید آغاز شد ؛به اتمام رساندن ساختمان های راه آهن تهران به تبریز ؛تهران به مشهد و تهران به یزد از سر گرفته شد ؛دستور تجهیز کردن بندر های کشور در خلیج فارس و دریای خزر صادر گردید و قدم آخر نیز بهبود یافتن وضع فرودگاه ها و شبکه مخابرات ملی بود.
در ارتش تغییراتی ایجاد شد ؛سازمان ژاندارمری تجدید شد و عشایران خلع سلاح شدند.
در اصلاحات اداری نیز اقداماتی به انجام رسید مانندتجدید نظر در قوانین جزائی و مدنی و افتتاح دادگاه های جدید.

عصر نفت تا دوران اتم
(شاهنشاه آریامهر : امپراتوری عظیم نفت یکی از غیر انسانی ترین حکومت هایی است که تاریخ جهان به خود دیده که نه اصول اخلاقی دارد و نه ملاحضات اجتماعی و انسانی.)
۱۹۰۷ امتیاز نفت ایران به دست ویلیام ناکس دارسی بود که در آن زمان ایرانیان تنها به عنوان کارگر ساده حق شرکت و فعالیت داشتند و ایران عملا در استخراج و مدیریت آن نقشی نداشت تا اینکه این حق امتیاز از دارسی به دولت بریتانیا انتقال یافت و سپس شرکت به صورت مشارکتی میان ایران و انگلیس تاسیس و تبدیل به یکی از مطرح ترین شرکت های نفتی جهان شد و زمانی که ایران قراداد دارسی را لغو کرد بی عدالتی بسیاری در این شرکت رخ داد مثلا از یکصد میلیون دلار سرمایه اصلی و در آمد سرشار فروش نفت ؛پرداختی انگلیس به ایران کمتر از ۳۰٪ بود و این در حالی بود که کشورهایی چون عراق ،کویت و عربستان حق امتیاز بیشتری را دریافت میکردند تا جایی که آمریکا قراردادی ۵۰-۵۰با عربستان منعقد کرده بود .
در سال ۱۳۲۹با ملی شدن صنعت نفت که به تصویب شورای ملی ایران هم رسید ،انگلیس بافاصله از ایران به دادگاه لاهه شکایت برد و ۴۸۰۰تن از متخصصان خود را از ایران خارج کرد و قرار منع فروش نفت ایران را گرفت و همین موضوع باعث شد تا شرکت نو پای نفت ملی ایران طی سه سال فروشی کمتر از نصف داشته باشد اما پس از آن با قراردادی که میان ایران و ایتالیا به امضا رسید اصل بر شراکتی ۵۰-۵۰بود و پس از آن هم ایران موفق شد با شرکت نفت یان آمریکن قراردادی برای استخراج نفت فلات ایران را امضا کند و رفته رفته ایران ۷۵٪از در آمد و سرمایه کلی نفت را در اختیار گرفت و پس از آن سیاست نفتی ایران بر آن شد تا هیچ نوع امتیازی به هیچ شرکت خارجی داده نشود و تنها شرکت های خارجی به عنوان واسط و شریک و با هزینه خوداکتشافات را انجام دهند و سر انجام ۱۹۷۳ ایران به طور کامل و مطلق بر منابع و تاسیسات نفتی خود مستقر شد.
شاهنشاه آریا مهر در ۱۹۷۳ همه وزرای صاد کننده نفت را به تهران دعوت کردند و نرخ یک بشکه نفت را از ۵/۰۳۲ به ۱۱/۶۵۱ افزایش دادند در حالی که به گفته ایشان قیمت معقول ۱۷دلار بود چرا که معتقد بودن قیمت نفت باید با هزینه های تولید منابع دیگر نیرو ها و یا جانشین نفت هماهنگی و متناسب باشد زیرا که نفت را منبعی بسیار مهم بر میشماردند.
در سخنرانی شاهنشاه اعلام کرد که نفت باید بصورت یک ماده اولیه محصولات و مصنوعات پتروشیمی مورد استفاده قرار گیرد و نه برای تولید حرارت یا روشنایی(تولید برق) و یا استفاده آن در راه آهن و این امر زمانی میسر میشد که جایگزین دیگری برای تولید نیرو فراهم شود منابعی همچون زغال سنگ و منابع تابشی (استفاده از نور آفتاب) و یا مواد گداخته زیر زمینی و یا نیروی جزر و مد اقیانوس و دریا ها زیرا که استفاده بی رویه دنیا از منابع نفت ،جهان را در آینده با بحران جدی روبرو خواهد کرد و توجه دنیا باید به سمت دیگر منابع نیرو ،ضروری و حیاتی حرکت کند؛ ایشان اضافه کردند که پیشرفت بشر و ادامه برنامه های اقتصادی و اجتماعی کشور های جهان هنوز وابسته تام به نفت دارد که با این روند وقتی که ایران به جمعیتی بالغ بر ۶۵میلیون برسد منابع نفتی اش به پایان رسیده پس باید اکنون چاره ای اندیشید و در سیاست این چیزی نیست جز هنر پیش بینی.؛ در آن زمان همه دنیا در مقابل عقاید شاهنشاه قرار گرفتند و عقاید او را یک خطر برای جهان اعلام کردند اما پس از گذشت شش سال روزنامه لومونددر مارس ۱۹۷۹نوشت که دنیا با بحران جدی نیرو و قیمت نفت روبروست که در واقع پنج سال و سه ماه از سخنرانی شاهنشاه آریامهر در تهران گذشته بود و آن زمان دنیا تازه گوش به صحبت های ایشان سپرد.
سال ۱۹۷۷شرکت ملی نفت ایران به در آمدی معادل ۲۲میلیارد دلار دست یافت و مقام نخست را در میان پانصد شرکت سود آور دنیا کسب نمود در همان سال یازده کارخانه و واحد وابسته راه اندازی و فعالیت میکرد.

به دستور شاهنشاه دو نیروگاه اتمی بزرگ و تولید برق اتمی در نزدیکی بندر بوشهر که به آلمان ها سفارش داده شد که قرار بود تا سال ۱۳۵۸به اتمام برسد که تا زمان حضور ایشان ۸۵٪انجام شد ؛سومین و چهارمین نیروگاه هم در کنار شط کارون که سفارش آن به کشور فرانسه سپرده شد و پیش بینی اتمام آن نیز تا سال ۱۳۶۲بود.
نگاه ایشان بر آن بود که ایران هر چه سریع تر از دوران نفت خارج و به عصر اتم دست یابد و برای این امر در سال ۱۹۷۷ جمعی از کارشناسان برجسته اتمی جهان را در شیراز گرد هم آورد و اعلام نمود که ایران تنها قصد دارد تا در زمینه ی استفاده غیر نظامی به نیرو های اتمی دست یابد و هرگز قصد جنگ افروزی در دنیا را نخواهد داشت؛ برقی کردن شبکه سراسری راه آهن ؛قطار زیر زمینی برقی از شاهراه تهران تا جنوب از بلند پروازی های آن روز ایشان بود .
(( ایشان در سخنرانی خود گفتند : تامین آینده ایران ؛وحدت و تمامیت ایران تضمین شود و ایرانیان مرفه باشند ،این آرزوی قلبی من برای ایران است .))

•مبانی انقلاب سفید
((ایرانی مترقی و توانا که مردمش از مواهب و مزایای تمدن مادی برخوردار باشند و هم از اعتلای معنوی و اخلاقی و فرهنگی .))
شاهنشاه آریا مهر
-پنج هدف اصلی
نان برای همه
مسکن برای همه
پوشاک برای همه
بهداشت برای همه
اموزش برای همه
این پنج مورد هدف های اصلی انقلاب سفید بود که شاهنشاه آریامهر در زمستان ۱۳۴۱سه برنامه پنج ساله (حدود ۱۵ سال )را در دستور کار قرار داند؛ که بسیاری از آنها مابین سال های ۱۳۴۱ تا ۱۳۵۷ به خدمت ترقی اجتماعی و توسعه اقتصادی ایران در آمد.
_اقدامات اصلی و فوری
۱-اصلاحات ارضی با شعار زمین از آن کشاورزان و الغای نظام ارباب و رعیت
(برای این منظور بانک عمران روستایی افتتاح شد و حدود ۲۰۰۰۰۰ هکتار میان بیست و چهار هزار کشاورز تقسیم شد )
۲-ملی کردن جنگل و مراتع
۳-تبدیل کارخانه های دولتی به شرکت های سهامی و فروش سهام به مردم
۴-مشارکت کارگران در سود خالص کارخانه ها
۵-اعطای حقوق کامل به زنان و برابری سیاسی و اجتماعی
۶-ایجاد سپاه دانش به منظور سواد اموزی
۷-ایجاد سپاه بهداشت
(پزشک و دندان پزشک و تامین خدمات روستایی)
۸-سپاه ترویج و آبادانی
(عمران و نو سازی روستا ها و شهر ها)
۹-ساخت خانه های انصاف در روستا ها برای ترویج عدالت در روستاهای کشور
۱۰-ملی کردن تمامی منابع زیر زمینی (آب های سراسر کشور)
۱۱- نوسازی شهر هاو روستاها
۱۲-انقلاب اداری و آموزشی
۱۳-امکان فروش سهام واحد های بزرگ صنعتی به کارگران (اعطای وام )
۱۴-مبارزه با تورم و گرانفروشی
۱۵-آموزش رایگان و اجباری حداقل تا هشت سال اول تحصیل
۱۶-تغذیه رایگان در مدارس
۱۷-مبارزه با معاملات سودگرایانه و افزایش نامعقول قیمت منزل و اجاره بها
۱۸-مبارزه با فساد
۱۹-انقلاب در دستگاه قضاوت
(گرچه رضا شاه کبیر به طور کلی دستگاه قضایی ایران را با الهام از کشور های اروپایی به خصوص فرانسه تغییر داد و نفوذ روحانیون رااز میان برد و در واقع قانونی غیر مذهبی را بنا نهاد اما چون برای مردم روستا نشین رفت و آمد هزینه بر بود ؛ایجاد خانه های انصاف به دستور شاهنشاه آریامهر کلید خورد و تا سال ۱۳۵۷نزدیک به۱۹۰۰۰روستا از خدمات این مرکز بهره مند شدند)

•تاسیس بنیاد پهلوی
این بنیاد در زمینه های فرهنگی و اجتماعی و عمرانی بسیار فعال بود از خدمات این بنیاد میتوان به :
۱-کمک هزینه به ۱۳هزار دانشجو در داخل و خارج
۲- بنگاه ترجمه و چاپ کتاب
۵۰۰کتاب در زمینه های جامعه شناسی،ادیان ،شعر و شاهکار های ادبی ایران و جهان را منتشر کرد
۳-اعطای جوایز به بهترین دانش آموزان سراسر ایران در مقاطع مختلف(نوروز هر سال )
۴-مرمت مساجد و تامین هزینه آب و برق
۵-تولید سیمان و آجر
۶-شش هزار واحد مسکونی ساخته شد
اکثر این فعالیت ها و به خصوص فعالیت در زمینه رشد و بالندگی بانوان با الهام از تمدن و فرهنگ کهن ایرانی که جایگاه زنان را بسیار والا میشمارد و برای داشتن یک ایران نوین زیر نظر شهبانو فرح پهلوی برنامه ریزی و اجرا میشد.